بررسی جایگاه عقل در متون اسلامی در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین مسائلی | پیامبر باطنی انسان

ساحل کریمی | شهرآرانیوز؛ یکی از مهم‌ترین تأکیدات قرآنی که در جای جای کتاب خداوند مشهود است؛ تکیه بر استفاده از عقل و تدبیر برای ایمان آوردن به خداوند و پیامبرانی است که برای هدایت بشر مبعوث کرده است. بی شک جایگاه عقل برای ایمان آوردن و قرارگرفتن در مسیری که منتهی به هدایت می‌شود بسیار مهم است؛ چرا که معجزه پیامبر (ص) کتابی است که انسان را به اندیشیدن و تفکر و تعقل داشتن در امور زندگی وامی دارد. حجت الاسلام والمسلمین مهدی مسائلی، استاد حوزه و آسیب شناس دینی، در گفتگو با شهرآرا درباره ضرورت‌های اعتقاد به نبوت و چرایی تأکید قرآن بر تعقل در مسیر اعتماد و ایمان به انبیای الهی با ما سخن گفته است.

به چه دلیلی انسان در مسیر رسیدن به خیر و دوری از شر باید به آموزه‌های پیامبران و فرستادگان خدا ایمان بیاورد و به آن‌ها اعتماد کند وقتی انسان برخلاف دیگر جانداران قوه عقل و تعقل دارد؟

به این دلیل که انسان یک قسمت از معنویت را‌ می‌تواند با عقل خود درک کند. بخشی از آنچه پیامبران به ما می‌گویند مثل نشانه‌های الهی در دنیا و مخلوقاتی که آفریده خداوند هستند با دیدن و تفکر قابل درک هستند؛ اما برخی مسائلی که به پدیدآمدن خیر و شر منجر می‌شود، چون در این دنیا با هم درآمیخته گاه می‌تواند انسان را دچار اشتباهات و خطا‌هایی کند. به همین دلیل انسان باید در پرتو علم لدنی فرستادگان خداوند در مسیر خیر حرکت کند تا از ابتلا به شر در امان بماند.

آیا آگاهی که پیامبران به ما می‌دهند متفاوت از برهان‌های عقلی است که با تأمل و تفکر می‌توانیم بدان دست یابیم؟

قطعا. چون معنویت عالم متفاوتی است و به واسطه علم و عقل و اندیشه محدودی که داریم نمی‌توانیم نسبت به بسیاری از موضوع‌های عالم ماورا آگاه شویم. تا زمانی که در این دنیا هستیم و به جهان باقی سفر نکرده ایم، نمی‌توانیم از عالم ماورا اطلاع داشته باشیم. به همین دلیل لازم است پیامبرانی از طرف خدا فرستاده شوند تا ما را در مسیر رسیدن به حق و دوری از شر هدایت کنند. حضور پیامبران برای آگاهی دادن به ما هرچند دارای عقل و تفکر هستیم ازاین جهت حائز اهمیت است. چرا که قادر به شناخت کامل خطا و اشتباهات خود و تمیز دادن بین مرز‌های باریک بین حق و باطل در پاره‌ای از موارد نیستیم. به همین دلیل پیامبران فرستاده شدند تا انسان را در مسیر فطرت انسانی خود قرار دهند؛ چرا که همه انسان‌ها قابلیت بالفعل کردن فطرت الهی خود را دارند.

آیا بین پیامبران در آگاهی دادن به مردم تفاوتی وجود داشته است؟ به این معنا که چرا معجزه پیامبر خاتم (ص) کتابی به نام قرآن است؟

زمان‌هایی که انسان‌ها در مراحل اولیه زندگی بودند و عقل و آگاهی آن‌ها نسبت به انسان‌های آخرالزمان رشدنیافته بود برای اثبات اینکه پیامبران از سوی خداوند فرستاده شده اند و اینکه از سوی جامعه پذیرفته شوند، به طورقطع باید معجزاتی خارق العاده از خود نشان می‌دادند تا بتوانند مردم را جذب و آن‌ها را در مسیر هدایت قرار دهند.

در موضوع پیامبری حضرت محمد (ص) باتوجه به اینکه انسان آن زمان به بعد رشدیافته و به مراتب نسبت به انسان‌های پیشین اهل تفکر بود، خداوند بر اساس وضعیت انسان آن روز، کتابی به عنوان قرآن را معجزه ایشان قرارداد. قرآن به این دلیل معجزه پیامبر اسلام (ص) شد تا نشان دهد که در مسیر معرفت افزایی تفکر و تأمل بسیار حائز اهمیت است. خواست خداوند با فرستادن پیامبر (ص) و قرآن کریم؛ زنده کردن دین، معرفت و اندیشه محور بوده است تا انسان عقل خود را بیشتر به کار بگیرد.

معجزه پیامبر خاتم (ص) قرآنی است که‌ می‌خواهد به ما آگاهی دهد. با اینکه در زمان نبوت پیامبر اکرم (ص) برخی از مردم از ایشان درخواست می‌کردند معجزاتی خارق العاده نشان دهند؛ اما پیامبر (ص)، چون مأمور به بیداری اندیشه و تفکر جامعه بود مردم را در مسیر معرفت افزایی به پیش بردند؛ چرا که قرآن کریم بر این امر تأکید دارد که مسیر مؤمن شدن مسیری کاملا انتخابی است. انسان با اندیشیدن و تعقل در این مسیر قرار می‌گیرد؛ بنابراین با اختیار یا در مسیر خیر قرار می‌گیرد یا در مسیر شر. قرآن هم به همین دلیل بر ما نازل شده، چرا که از مردم می‌خواهد در امور بیندیشند تا مسیر پیش روی خود را به درستی طی کنند.

جایگاه عقل را به عنوان پیامبر درونی در مسیر هدایت انسان‌ها چگونه ارزیابی می‌کنید؟

عقل یکی از ارکان مهم انتخاب بین خیر و شر است. عقل به این دلیل مهم است؛ چرا که با رجوع به عقل حقانیت پیامبر (ص) درک می‌شود. قرآن کریم بار‌ها بر تعقل ورزی تأکید کرده که نسبت به هر پدیده‌ای باید فکر کنید؛ بنابراین عقل نوعی پیامبر درونی است. منتهی گاهی اوقات خواسته‌های دنیوی و شهوات بر افراد غالب می‌شوند و عقل را از مسیر خود دور می‌کنند. خیلی از پدیده‌ها توجیهات عقلی دارد. به همین دلیل در کنار عقل باید به آموزه‌های نبوی مراجعه کنیم؛ چرا که برخی معصیت‌ها و جنایت‌ها علیه بشریت با استدلال‌های عقلی توجیه می‌شود. پیامبر اسلام (ص) در کنار توصیه به استفاده از عقل، بر این نکته تأکید دارند که باید از شهوات و خواسته‌های نفسانی دور شد تا انسان دچار اوهام نشود و فکر نکند جنایت علیه بشریت یا ارتکاب معصیت که با عقل بشری و استدلال بشری توجیه پذیر است می‌تواند رخ دهد.